İslâm Hukukunda İllet-Hüküm İlişkisinin Zamansal Boyutu Açısından Geriye Dönük Etkili Hüküm: İstinâdî Hüküm

Abstract

İslâm hukukunun merkezî kavramlarından biri de hüküm kavramıdır. Hüküm, içtihat ameliyesinin semeresi olduğundan fukahânın bunca çabasının ardındaki esas gayedir. Bu bağlamda hüküm-illet ilişki si, İslâm Hukuk Tarihi boyunca enine boyuna tartışmaların yaşandığı konulardan biri olmuştur. İlletin varlık kazanmasının akabinde şer‘î hükmün de varlık kazanması bu ilişkinin en yaygın olanı hatta ilk akla gelen şeklidir. Ancak illetin varlık kazanmasından önceki bir zamana etki eden hükümler bulun maktadır. Çünkü şer‘î hükmü gerekli kılan illet bazen harici bir sebebe ya da şarta bağlı olarak bir süre cin neticesi olarak varlık kazanmış olabilir. İlletin ve dolaylı olarak şer‘î hükmün bu tür harici etkenler den bağımsız değerlendirilmesi mümkün değildir. Böyle bir değerlendirme, vakıaya uygun adil bir hük mün ortaya çıkmasına engeldir. Bu bakımdan illet-hüküm ilişkisinin zamansal boyutunun belirlenmesi önem arz eder. Klasik fıkıh kaynaklarında hüküm-illet ilişkisinin zamansal boyutuyla alakalı olarak iktisâr, inkılâb, tebeyyün ve istinâd olmak üzere dört farklı tür zikredilmektedir. İlletle eş zamanlı ola rak ileriye dönük varlık kazanan hükme iktisârî; sonradan illete dönüşen şeyden varlık kazanan hükme inkılâbî; sonradan illetliği ortaya çıkan şeyden varlık kazanan hükme tebeyyünî ve illetiyle birlikte var lık kazanmasına rağmen geriye dönük etkili hükme istinâdî hüküm denmektedir. Bu çalışmada başta istinâdî hüküm olmak üzere şer‘î hükmün bu türleri, tespit edilen önemli örnekler üzerinden karşılaş tırmalı olarak kavramsal açıdan incelenmiştir.