Kur’ân’a Göre İnsanın Sahip Olduğu Maddi Varlıkların Yönetimi ile İlgili İlke ve Emirler

Abstract

Toplum düzeni bünyesinde barındırdığı bireylerin adalet ve hak kavramlarını özümseyerek bunlarla ilgili gerekleri yerine getirdikleri takdirde tesis edilebilecek bir olgudur. Adalet ve hak kavramlarının ikâme edilmediği toplumlarda mutlak bir düzenden ve bununla doğrudan ilişkili olan toplumsal huzurdan söz edilemez. Adalet ve hakkın hüküm sürmediğini gösteren göstergelerin başında toplumda üretilen toplam maddi değerlerin paylaşımındaki zafiyetlerdir. Belli zümrelerin toplumun servetinden büyük payı aldıkları bir konjonktürde toplumsal huzursuzlukların baş göstermesi kaçınılmazdır. Toplumun küçük bir kesiminin büyük paya sahip olmaları toplumdaki çözülmenin ve kargaşanın temelini oluşturur. Toplum insanoğlunun hayata tutunduğu ve pek çok ilişkilerini gerçekleştirdiği ortamdır. İnsan bütün olumlu veya olumsuz davranışlarını toplumla olan ilişkileri üzerinden gerçekleştirir. Yaşadığı fiziksel çevre de bu ilişkilerde önemli bir katkıya sahiptir. Kur’ân ilk hitap çevresinden yola çıkarak bütün insanlığa mesajlar sunar. Bu mesajlardan bir kısmı insanın sahip olduğu malî varlıkların temlik/sahip olma biçimi ve tasarrufu ile ilgilidir. İnsanın maddi varlıklara bakışı dünyaya ve dünya hayatına bakışla doğrudan ilişkilidir. Kur’ân’ın ilk muhatapları olan müşrik Arap topluluğunun hayat algısı bireyselliği esas alıp bu dünya ile sınırlı olduğundan, yaşadığı toplumun sorunlarına ve çevreye karşı duyarsızdır. Müşrik Arap toplumunda adalet ve hak mefhumları bulunmadığından iktisadi hayatta sosyal adalet mefhumunun da olmasının beklenmesi anlamsızdır. Müşrik Arapların kendi toplumlarına karşı bu duyarsızlığı ve vurdumduymazlığı toplumun gidişatı açısından olumsuz bir husus olarak kabul eden Kur’ân bunu düzeltmek için teşvik, emir ve yasaklar ortaya koymak suretiyle muhataplarının zihnini bu yönde şekillendirmeyi amaçlamıştır. Kur’ân’ın ahlâk anlayışı ahiret merkezlidir. Bu bakımdan tüm insan bakışlarını o yöne yöneltmeyi ve algılarını o yöne doğru yoğunlaştırmayı öncelikli hedef olarak belirlemiştir. İnsan hayatının bütününü bu doğrultuda değiştirmeyi hedeflediği için toplumsal ilişkilerin temellerinden en önemlisi olan malî varlıklarla ilgili bütün yönleri de bu doğrultuda değiştirmeyi amaçlayan tedrici bir metot izlemiştir. Toplumsal hayatın olumlu yönde şekillenmesi için hayati derecede önemli olan malî varlıkların elde edilmesi ve onlar üzerindeki insan tasarrufunu önemseyerek, bütün varlıkların gerçek sahibinin Allah olduğuna ve insanın bunlara sahipliğinin geçici olduğuna vurgulamak suretiyle insanı ahirette kendisini kurtaracak olan davranışların başta, sahip olunan servetin bir kısmının infak edilmesi olduğunu beyan eder. Pek çok ayette, kullar arasındaki ilişkilerde kendi rızasının ancak paylaşımla sağlanabileceğini beyan eder. Bu açıdan bakıldığında mali varlıklarla ilgili emir ve tavsiyeler temelde paylaşım ahlâkıyla ilgili olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu olguyu kuvvetlendirmek maksadıyla insan psikolojisine hitap ederek, fıtratındaki iyilik hislerini harekete geçirerek insanoğlunun iktisadi eylemlerini dürüstlük, merhamet ve kazancını paylaşmak üzerinde kurmaya çalışır. Bu bakımdan Kur’ân, insanın maddi varlıkları elde etme ve onlar üzerindeki tasarruflarını hem ahiret mükâfatı veya cezası şeklinde hem de bütün ahlâkî davranış biçimlerini bu zeminde ele almıştır.