Türkiye Selçuklularının Malî Düzeni Hakkında Bir Değerlendirme

Abstract

Bu çalışmada Türkiye Selçuklu Devleti'nin istifâ (malîye) divanı ve malî düzeni ele alınacaktır. Türk tarihinde önemli bir yere sahip olan Türkiye Selçuklularında devletin malî işlerine divan-ı istifâ bakmaktaydı. Bu birim, diğer İslam devletlerinde olduğu gibi devletin her türlü malî işleriyle ilgilenir, rakamların defterlere geçirilmesini sağlardı. Bu kurumun başında ise müstevfî adında bir görevli yer alırdı. Divan-ı istifâ, Abbasiler (750-1258) zamanından itibaren ihdas edilen bir divan olup, Büyük Selçuklu İmparatorluğu ile birlikte bu devletin de malî hesaplamaları için bu ihdas edilmiştir. Divan-ı istifânın Türkiye Selçuklularında teşekkül etmesi I. Alâeddin Keykubad zamanında vuku bulmuştur. Kurumun başındaki müstevfîler, devlet hiyerarşisinde müşriften önce vezirden hemen sonra gelirlerdi. Müstevfîler, Moğol hâkimiyeti ile birlikte bunlara verilecek haraç ve değerli eşyaların sayım ve kontrolleri ile de ilgilenmeye başlamışlardı. Devletin malî düzenine gelince, her türlü gelirin hazine-i amire ve hazine-i hassa denilen iki hazinede toplandığı görülmektedir. Devletin kuruluşundaki başarılı seferler ve I. Alâeddin Keykubad zamanında ihtişamına kavuşması sayesinde devletin gelirleri artmaya başlamış, bu da devrin iktisadî yönüne olumlu etkileri olmuştur. 1243 Kösedağ Savaşı'nda alınan mağlubiyetle Türkiye Selçukluları Moğollara haraç veren bir devlet haline gelmiş, devletin toprakları da adeta Moğol yönetici ve komutanlarının haraçgüzarı halini almıştır. Bu da Moğol merkezli yeni bir malî düzenin kurulmasına neden olmuştur.