Hakkari Kurmancisi grameri üzerine bir analiz

Abstract

Hakkâri, olarak adlandırılan bölge, Türkiye sınırları içerisinde yer alıp üç ayrı ülkenin (Türkiye, İran, Irak) siyasi sınırlarını birbirine bağlayan bir konumda olup, Kürtçe (Kurmanci) konuşucularının tam merkezinde yer almaktadır. Bu konumu itibariyle Hakkâri'de (Hakkari merkez/Colemêrg, Yüksekova/Gever, Şemdinli/Şemzînan, Çukurca/Çel) konuşulan diyalektin gramer özellikleri diğer Kurmanci diyalektlerine göre birtakım farklılıklar göstermekte ve diğer Kurmanci diyalektlerinde kaybolan bazı arkaik Kürtçe yapıları korumaktadır. Bu tezde, dört merkez şeklinde konumlanan Hakkâri bölgesinde konuşulan diyalektin genel dilbilgisi yapısı incelenmekte ve diğer Kurmanci ağızlarından farklılaştığı yapılar, bu merkezlerden yaşları 20 ile 90 arasında değişen 30 farklı kişiden toplanan veriler temel alınarak belgelendirilip ve saptanan yapı farklılıklarının muhtemel sebepleri üzerine tartışılmaya çalışılacaktır. Hakkâri diyalektinin genel gramer yapısını inceleyen bu tez üç bölümden oluşmaktadır; ses bilgisi (fonoloji), kelime ve biçim bilgisi (morfosentaks) ve cümle bilgisi (sentaks). İlk bölümde diyalektin ses yapısı üzerinde duruldu; hangi sesin ne kadar kullanıldığı, bu diyalektte diğer Kurmanci diyalektlerine göre var olan farklı sesler saptanıp, sistematik ve özel ses değişimleri belirlenmeye çalışıldı. İkinci bölümde diyalektin kelime ve biçim bilgisi (morfosentaks) üzerinde durulmaktadır. Bu çerçevede, Hakkâri Kürtçesinin dil özellikleri Kurmancinin öbür diyalektlerine göre değerlendirilip, toplanılan veriler doğrultusunda analiz edilecektir. Son bölüm ise Hakkâri diyalektiğinin diğer Kurmanci diyalektlerine göre farklı cümle yapıları tartışılacaktır.

Hakkari is a province in the southeastern Turkey and it links the borders of three countries; Turkey, Iran and Iraq. It is located in the heart of Kurmanji speaking area, thus the grammatical features of this dialect (Hakkari Colemêrg, Yüksekova/Gever, Şemdinli/Şemzînan, Çukurca/Çel) display certain differences from other Kurmanji dialects while some archaic features which have been lost in other dialects are still preserved. This thesis aims to investigate the grammar (i.e. phonological, morphological and syntactic properties) of Hakkari dialect, to explore the aspects where this dialect diverges from the standard norm and to discuss the potential reasons for the differences based on the Kurmanji data collected from 30 people with different ages (i.e. between 20 ann 90 years old) living in the different districts of Hakkari. Investigating the main grammatical aspects of Hakkari dialect, this thesis is structured into three main chapters; phonology, morphology and syntax. Chapter-1 investigates the phonetic inventory of sounds, the sounds that are peculiar to this dialect, systematic sound changes and the frequency of use of sounds. Chapter-2 focuses on the word structure and morphological properties of Hakkari dialect and analyzes the aspects where this dialect diverges from other Kurmanji dialects. Chapter-3, on the other hand, discusses the different syntactic properties of this dialect. Lastly, concluding remarks are presented in the Conclusion section.

Devoka Hekarîyê ji ber pozisyona erdnigarîya ku li ser tê axavtin û ji ber sînorên sîyasî yên di nava sê dewletan da (Tirkîye, Îran, Iraq) û di merkeza kurdîaxêveran da cih digire, li gorî devokên din ên Kurmancîyê gelek taybetîyên cuda di nav xwe de dihewîne. Ev xebat jî di vê çarçoveyê da li ser rêzimana devoka Hekarîyê ku bi çar navendan (Colemêrg, Gever, Şemzînan, Çel) pêk tê, bi çavekê zimannasî pêk têt. Xebat li ser bingeha datayên 30 kesayetên ku emrê wan di navbera 20-90ê da ye, hatîye amadekirin. Naveroka vê xebatê ji sê beşan pêk tê; dengsazî, peyvsazî/morfosentaks û hevoksazî. Di beşa ewil da li ser dengsazîya devokê hatîye rawestan; pêşîyê li gorî Kurmancîya standard rêjeya dengan hatîye dîyarkirin pişt ra her dengek cuda cuda hatîye analîzkirin. Herwisa li gorî devokên din ên Kurmancîyê dengguherînên sîstematîk û dengguherînên taybet hatine dîyarkirin. Beşa duyem ya xebatê li ser peyvsazî/morfosentaksa devokê ye. Ev beş li gorî beşên din berfirehtir e, lewra gelek mijaran di nava xwe da dihewîne; navdêr, zayend, ravek, cînavk, ergatîvî, lêker, dem, daçek... Di devoka Hekarîyê da ev mijar hemû li gorî Kurmancîya standard û devokên din ên Kurmancîyê hatin analîzkirin, di her mijarekê da form û avayên cuda yên devoka Hekarîyê hatin dîyarkirin. Beşa sêyem ya vê xebatê li ser hevoksazîya devokê ye û di i vê beşê da piranî li ser peyvrêzîyê hatîye rawestan û di devoka Hekarîyê da avayên cuda yên peyvrêzîyê hatin dîyarkirin.