Karâfî’nin Vaz‘ Teorisi ve Mahallî’nin Eleştirileri: Fıkıh Usulünde Kavramsal Bir Tartışma

Abstract

Bu çalışma, Karâfî’nin (öl. 684/1285) vaz‘ anlayışını ve buna yönelik Mahallî’nin (öl. 864/1459) eleştirilerini ele alarak, her iki âlimin fıkıh usulü ve dil anlayışına katkılarını tahlil etmektedir. Karâfî, lafızların anlam kazanma sürecini lugavî, örfî ve şer‘î vaz‘ çerçevesinde değerlendirmiş ve bu tasnifle klasik fıkıh usulü anlayışından ayrılan bir yaklaşım ortaya koymuştur. Lugavî vaz‘ı kasıtlı bir tahsis olarak gören Karâfî, örfî vaz‘ı toplumun müşterek kullanımıyla belirlenen anlamlar, şer‘î vaz‘ı ise ilahî beyan ve Hz. Peygamber’in (s.a.v.) tayin ettiği lafızlarla ilişkilendirmiştir. Karâfî’nin bu tasnifi, lafızların anlam kazanım sürecini yalnızca dilsel bir çerçevede değil, aynı zamanda toplumsal ve dinî bir bağlam içinde değerlendiren bütüncül bir yaklaşım sunmaktadır. Mahallî ise şer‘î ve lugavî vaz‘ arasında mahiyet farkı bulunmadığını, her ikisinin de bilinçli bir tayin sonucu oluştuğunu savunarak Karâfî’yi eleştirmiştir. Bu çerçevede çalışma, vaz‘ kavramının kasıt temelli bir değerlendirmeye tâbi tutulup tutulamayacağı meselesine odaklanmaktadır. Elde edilen bulgular, Karâfî’nin vaz‘ teorisinin, hakikat tasnifiyle belirli açılardan ilişkilendirilebilmekle birlikte lugavî vaz‘ı doğrudan kasıtlı bir tahsisle örfî ve şer‘î vaz‘ı ise kullanım sıklığıyla açıklaması bakımından fıkıh usulü literatürüne özgün bir katkı sunduğunu ortaya koymaktadır.