ÂŞIKLIK GELENEĞİ VE PATRONAJ İLİŞKİLERİ

Abstract

Âşıklık geleneği, Türk sözlü kültürünün en özgün yanlarından birini temsil etmektedir. Yetişme süreçleri, icra biçimleri ve zengin bir içeriğe sahip sözlü ürünleriyle âşıklık, varlığını günümüze kadar korumuş geleneksel bir olgudur. Tarihsel olarak kurumsal patronaj ilişkilerinin büyük ölçüde dışında kalan âşıklar, modern dönemde bu ilişki biçimiyle karşılaşmıştır. Geleneksel âşıklara dair sayısı az da olsa bazı kaynaklarda beylerin yanında onların hamiliğine girdikleri söylenmişse de gezgin özellikleri dolasıyla bu durum hiçbir zaman kurumsal bir sistem olarak var olmamıştır. Osmanlı tarihi boyunca saray şairlerinin sultanlarla ve yönetici sınıfla kurduğu patronaj ilişkisi İstanbul veya saray çevresi dışına çıkmamıştır. Âşıklar ise, bazı Türkmen isyanlarında rol alarak ya da sadece eleştirel cümlelerle yüklü eserler üreterek iktidar-sanatçı ilişkisi bağlamında daha muhalif bir noktaya konumlanmışlardır. Kültürel sermaye ya da yönetim organizasyonlarının dışında kalarak söz konusu patronaj ilişkilerine uyum sağlamayan âşıklar, bu açıdan bakıldığında hem özgün hem de özgür bir üslup geliştirebilmişlerdir. Modern dönemde ise sanayileşme, modernleşme ve kentleşme sonucunda âşıklar doğal yayılım alanlarını kaybetmeye başlamışlardır. Artık köy köy gezerek eserlerini icra etmek eskisi kadar işlevsel ve imkân dâhilinde değildir. Teknolojik gelişmelerin de etkisiyle kültürel üretimlerin yayılması, birçok yeni kanaldan mümkün olabilmektedir. Öncelikle radyolarda yer verilmeye başlanan âşıklar, zamanla eserlerini plaklara kaydederek seslerini daha geniş kitlelere duyurmaya başlamışlardır. 1960’lı yılların sonundan itibaren başlayan TRT televizyon yayınlarında da âşıklara sık sık yer verilmiştir. Müzik piyasasının kasetlerle yürüdüğü dönemlerde ise birçok âşığın eserlerini stüdyo ortamında kasetlere kaydederek albümler yaptıkları bilinmektedir. 90’lı yıllarla beraber özel televizyonların kurulması sanatçılar için yeni imkânlar yaratırken âşıklar için de topluma ulaşmanın yeni bir biçimini ortaya çıkarmıştır. Özel televizyonlarda da çeşitli popüler şov programlarında sahne alan âşıklar artık popüler kültürün de bir parçası hâline gelmiştir. Online platformlara kayan müzik piyasasının artık Âşıkların eserleri aracılığıyla kazanç elde etmekte zorlandığı gerçekliğiyle beraber yaşanan tıkanma çalışmanın bir diğer konusudur. Literatür taraması yoluyla hazırlanan çalışmada, Âşıklık ve Patronaj ilişkilerini tarihsel bir kronolojiyle ele alınmaya çalışılmıştır. Âşıklık geleneğinin geleneksel yatay patronajdan, ulus-devlet tarafından desteklenen ve onore edilen bir olguya dönüşmesi, ardından popüler kültürün bir parçası olarak kültür endüstrisine dâhil oluşu ve son olarak da TV’lerdeki ses yarışmalarının konusu olması, bir süreç olarak çalışmanın en önemli bulgusu olarak kabul edilebilir.