Şeyh Hâmid Kırımî’nin Tefsîru Âyet-i er-Rahmânu Ale’l-Arşi’stevâ İsimli Risâlesi

Abstract

Nasslarda yer alan ve birtakım cismani vasıfları Allah’a nispet eden yed,vech, arşı istivâ gibi ifadelerin nasıl anlaşılacağı konusu İslâm düşüncetarihinde önemli tartışma konularından birini teşkil etmiştir. ‘Haberi sıfatlar’başlığı altında ele alınan bu konu hakkında geçmişten günümüze çeşitligörüşler ileri sürülmüştür. Mücessime ve Müşebbihe gibi fırkalar bu sıfatlarınyaratılmışlarda olduğu gibi Allah için de düşünülebileceğini savunurken diğermezhepler lügavî ve aklî delillere ters düşmemek şartıyla Allah’ın şanınauygun bir şekilde tevil edilmesi gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Bazıları isebahsi geçen ifadelerin keyfiyetinin tam olarak bilinemeyeceğini, dolayısıylatevil edilmeksizin kabul edilmesi ve nihai olarak gerçek manalarının Allah’abırakılması gerektiğini savunmuşlardır.Haberi sıfatlardan sayılan ‘Allah’ın arşa istivâ etmesi’ ile ilgili âyetlerinnasıl anlaşılacağı konusu müfessirlerin üzerinde durduğu hususlardandır.Tefsirde temel müracaat kaynağı olarak kabul edilen eserlere bakıldığındamüfessirlerin söz konusu âyetleri teşbih ve tecsime düşmeden, kinaye yoluylaarşı hükümranlık, istivâyı ise hükümranlığın tam olarak uygulanmasışeklinde yorumladıkları görülmektedir. Haberi sıfatları konu edinen âyetlermutasavvıfların da dikkatini çekmiş ve bazı işaretlere dayanarak söz konusuifadeleri tefsir etmişlerdir. XVIII. yy.da yaşayan Şeyh Hâmid Kırımî’nin (öl.1771/1185 ya da 1800/1215) Tefsîru âyet-i «er-Rahmânu ale’l-arşi’stevâ» adlırisâlesi, mutasavvıfların söz konusu çabalarının bir ürünü olup önemli işârîtefsir örneklerinden birisidir. Kırımî, söz konusu risâlesinde Allah’ın arşa istivaetmesi meselesini, seyr u sülûkta nefsin ve ruhun arındırıldıktan sonra kalptebulunan manevi arşa Cenâb-ı Hakk’ın tecelli etmesi, ilhamlarının inmesi vesâlikin buna mazhar olması şeklinde yorumladığı görülmektedir. Bu ilhamlarave tecellilere mazhar olmak için ruhun tasfiye ve nefsin tezkiye edilerekruh-i sultaniyye mertebesine ulaşılması gerekmektedir. Bundan dolayıdır kiKırımî, risâlenin önemli bir bölümünde ruh tasfiyesi ve nefis tezkiyesinin nasılsağlanacağı konusu üzerinde yoğunlaşmaktadır. Kırımî’ye göre sâlikin tekbaşına bahsi geçen mertebeye ulaşması zordur. Dolayısıyla seyr u sülûkunutamamlamış ve üst makamlara ulaşmış bir şeyhe bağlanması ve tekkede zikirlemeşgul olması gerekmektedir. Risâlenin sonunda konuyu varlık mertebeleribağlamında değerlendirmesi ve kibrit-i ahmer, nüzûl-urûç, akl-ı meâd, akl- maâşgibi kavramları kullanmasından Kırımî’nin, İbnü’l-Arabî’yle (öl. 638/1240) teşekkül eden nazarî tasavvuf ekolüne mensup önemli mutasavvıflardan birisiolduğu anlaşılmaktadır.Çalışmanın girişinde istivâ ile arş kavramlarının sözlük anlamı ve âyetlerdekikullanımlarına işaret edildikten sonra müfessirlerin bu konu hakkındakigörüşlerine kısaca yer verilmiştir. Daha sonra ulaşabildiğimiz kaynaklardanve elimizde bulunan nüshâlarda yer alan bilgilerden yola çıkarak Kırımî’ninhayatı ve tasavvuf çevresine değinilmiştir. Ardından Kırımî’nin kaleme aldığıRisâle fi hakki’z-zikir başta olmak üzere oğlu Şeyh Hasan el-Kırımî’nin kendisözlerini topladığı Şeyh Hâmid Kırımî’nin Nutk-i Şerîfleri adlı risâlesi içerikyönünden tahlil edilmiştir. Ayrıca çeşitli kaynaklarda Kırımî’ye nisbet edilenEtvâr-ı seb‘a, Risâle-i tevhîd, Yunus Emre’nin ‘Çıktım Erik Dalına’ Beytinin Şerhive Mirk?tü’l-ma‘rife isimli eserlerin kendisine aidiyeti üzerinde tartışılmıştır.Çalışmanın asıl konusunu teşkil eden Kırımî’nin Tefsîru âyet-i «er-Rahmânuale’l-arşi’stevâ» adlı risâlesi için özel bir bölüm açılarak burada risâleninismi, telif sebebi, üslûbu, âyetin zahirî ve işârî yorumu üzerinde durulmuştur.Ayrıca risâlenin çeşitli kütüphanelerde bulunan nüshâlarına yer verilmiş vebunlar hakkında ayrıntılı bilgiler sunulmuştur. Çalışmanın bundan sonrakibölümünde söz konusu risâlenin yazma nüshâlarının ilk ve son sayfalarına yerverildikten sonra tenkitli metne geçilmiştir. Bu esnada çeşitli kütüphanelerdentemin edilen dört ayrı nüshâ karşılaştırılmış ve müellifin nüshâsına en yakınmetin ortaya çıkarılmıştır. Tenkitli metin esnasında nüshâlar arasındakifarklar dipnotta belirtilmiştir.The issue of how to understand expressions such as yad, wajh, ‘arshi’staw?, which include in the nass and attribute bodily qualities to Allah, constitutes an important discussion in the history of Isl?mic thought. Various opinions have been put forward on this subject under the heading of Khabar? attributes. While sects such as Mujassimah and Mushabbihah defend that these attributes can be considered for God as well as in creatures, theological sects have claimed that these attributes should be interpreted in accodance with the glory of God, provided that they do not contradict linguistic and rational evidence. Among those defending the second view, some argue that the above-mentioned expressions cannot be fully known, therefore they should be accepted, without interpretation and their real meaning should be left to Allah. Interpreters emphasize how to understand the verses about Allah is established on the throne, which are considered among khabar? attributes. When looking at the works which are accepted as the main source in the tafs?r, it seems that in the aforementioned verses, the interpreters comment words “‘arsh” as the sovereignty through allegory and “istiw?” as the full implementation of the sovereignty. These verses attracted the attention of ??f?s, and they interpreted these words and statements based on some spiritual signs. The ris?lah of Sheikh ??mid ?ırım? (d. 1185/1771 or 1215/1800), who lived in the 18th century, named Tafs?ru ?yah «Al-Ra?m?nu ‘Ala’l-‘Arshi’staw?» is a product of the efforts of ??f?s and one of the important example of ??f? Tafs?r. It seems that in his ris?lah, ?ırım? interprets the issue of God’s establishment on the throne as God’s manifestation of the spiritual throne in the heart after the nafs and spirit are purified in the spiritual journey/sayr u ?ul?k, His inspirations descend, and the s?lik receives it. To attain these divine inspirations and manifestations, it is needed to reach the level of the purest soul by clearing up the spirit and purifying nafs. For this reason, the ?ırım? focuses on how to ensure refinement of the spirit and purification of the nafs in a significant part of ris?lah. According to ?ırım?, it is difficult for s?lik to reach the aforementioned level alone. Therefore, a person must attach to a sheikh, who has completed his spiritual journey/sayr u ?ul?k and attained higher spiritual levels then must engage in dhikr in tekke. At the end of his ris?lah, it is understood that ?ırım? is an important ??f?, a member of the Theoretical Sufi School formed with Ibn ‘Arab? (d. 638/1240) since, he evaluates this issue in terms of wujud/existence levels and uses concepts such as kibrit ahmar, nuz?l- ‘ur?c, ‘aql al-maad and ‘aql al-meash. In the introduction of the study, pointing out the lexical meaning of the concepts of “istiw?” and “‘arsh” and their usage in the verses, then opinions of the interpreters on this subject are included briefly. Later, based on the sources we could reach and the information contained in the copies we have, the life of ?ırım? and his ??f? environment is mentioned. Afterward, the works are written by ?ırım? such as Ris?lah f? ?a??i’?-Dhikr, and the ris?lah of ?ırım? titled Nu?uk Sharifs of Sheikh ??mid ?ırım?, in which his son Sheikh ?asan al-?ırım? collected his own words, were analyzed in terms of their contents. Moreover, it was discussed about the belonging of the works named E?v?r Seb‘a, Ris?l of Taw??d, Sharkh Of Yunus Emre’s Couplet “I Climbed The Plum Branch” and Mir??t al-ma’rifa, which are attributed to ?ırım? in various sources. A special section opened for the ris?lah of ?ırım? named “Tafs?ru ?yah «AlRa?m?nu ‘Ala’l-‘Arshi’staw?»”, which constitutes the main subject of this study. The name of the ris?lah, the reason for its copying, its style, and the outward and spiritual interpretation of the verse were discussed here. Also, the copies of the ris?lah in various libraries were included, and about them, detailed information was presented. In the next section of the study, after giving the first and last pages of the manuscripts of the ris?lah, translation-writing is started. In the meantime, four different copies of the ris?lah obtained from various libraries were compared and the closest one to the copy of the author was revealed. During the translation-writing, differences between copies are indicated in the footnote.