Kürt (Kurmanci) Edebiyatında mitolojik bir kahraman olarak Rüstem-i Zâl

Abstract

Rustemê Zal, yek ji lehengên xwediyê taybetmendiyên derasayî yê berhema Şehnameya Firdewsî ye. Rustemê Zal, bi sedan salan ne tenê li Îranê, yanî ji xeynî cihana Farisî di gelek çandên Rojhilata Navîn de lehengekî naskirî ye. Di edebiyata Kurdî de jî ji bo vebêjeyên hemasî bûye kesayetê zêde hatîye zanîn û li ser hatiye nivîsîn û gotin. Di derheqê Rustem de hem di edebiyata Kurdî ya klasîk de hem ya gelêrî de materyalên gelekî berfireh, hêmanên folklorîk-dîrokî cih digirin. Rustemê Zal, lehengekî tenê yek-wext û yek-çîrokê nîne, di demên cûda û bûyerên cûda de wek lehengekî xelasker derdikeve pêşberê me. Ango Rustemê Zal, wek lehengekî mîtolojîk yê der-zemanî bi taybetî ji bo gelên Îranî di hefizeya civakî de hebûna xwe didomîne. Digel vê yekê Rustemê Zal di edebiyata Farisî de gelek zêde hatiye bikaranîn. Digel vê yekê, hem di edebiyata Kurdî ya nivîskî de hem jî di çanda Kurdî ya devkî de jî wek lehengekî muhim derdikeve pêşberî me. Ji xeynê vê, Şehnameya Kurdî di çanda nivîskî de xwediyê cihekî taybet in. Ligel vê, li gorî gelek nivîskar û vebêjerên Kurd, Rustemê Zal “lehengekî Kurd” e. Di vê çarçoveyê de bi vê xebatê, em dê hewl bidin ku ji Şehnameya Firdewsî heta numûneyên di edebiyata Kurdî de nîşan bidin, ta ku dengvedanên vebêjeyên Rustem bêne dîtin. Bi vê yekê em dê Rustemê Zal bidin nasîn û hem di helbesta klasîk de hem di çîrokên gelêrî de bi tevê vana di çanda devkî de em li pêy şopa Rustem ketin. Ji aliyê din ve em ê di çarçoveya edebiyata hemasî de li ser taybetmendiyên lehengîya Rustemê Zal bisekinîn û tehlîla wan bikin.Zaloğlu Rüstem, Firdevsi’nin Şehname adlı eserinde yer alan olağanüstü özelliklere sahip kahramanlardan biridir. Rüstem-i Zal, yüzyıllar boyunca yalnızca İran’da değil, Ortadoğu’nun Farsça dünyası dışındaki kültürlerinde de yansımasını bulmuş bir kahramandır. Kürt edebiyatında da kahramanlık anlatılarının en çok bilinen ve üzerine en çok konuşulan-yazılan karakterlerden biri olmuştur. Rüstem ile ilgili hem klasik Kürt edebiyatında hem de halk edebiyatında oldukça zengin materyaller, göndermeler ve folklorik-tarihi öğeler bulunmaktadır. Rüstem-i Zal karakteri, tek bir zamanın ve tek bir olayın kahramanı değil, farklı zamanlarda farklı olaylarda kurtarıcı rolünde karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla zamanlar-üstü bir mitolojik kahraman olarak özellikle İranî toplumsal bellekte varlığını sürdürmektedir. Rüstem-i Zal bir kahraman olarak daha çok Fars edebiyatında karşımıza çıkmakla beraber Kürt edebiyat ve kültüründe de yaygın olarak işlenmiştir. Bunun ötesinde, Kürtçe Şehname örneklerinin yazılı kültürdeki varlığı dikkat çekicidir. Bu bağlamda pek çok Kürt anlatıcı ve edebiyat tarihçisine göre, Rüstem zaten “Kürt bir kahraman”dır. Bu çerçevede, elinizdeki bu çalışmada Firdevsi’nin Şehname eserinden yola çıkarak Kürt edebiyatında Rüstem anlatılarının yansımalarını tespit etmeye çalışacağız. Bu amaçla Şehname’deki Rüstem’i tanıtıp Kürtçe edebiyatın sözlü ürünleri ve klasik şiirinde bu karakterin yayılım alanını göstermeyi amaçlamaktayız. Diğer taraftan efsanevi-mitolojik bir kahraman olarak Rüstem-i Zal’in kahramanlık özelliklerini hamasi edebiyat bağlamında analiz etmeye çalışacağız.