Birr Kavramı Işığında İslam Ahlak Öğretiminin Boyutları

Abstract

Tarih boyunca ahlâk kavramı hem uygulamada hem de teoride insanlığın ele aldığı temel konulardan biri olmuştur. Felsefi literatürde aksiyolojinin en önemli kısımlarından biri olan ‘etik’ başlığı altında incelenen ahlâk konusu, İslam düşüncesinin yapı taşlarından biridir. Kur’ân, ahlâkın temel ilkelerini ve pratik yansımalarını farklı âyetlerde ve kıssalarda ortaya koymuş, Müslüman ahlâkının içeriğini detaylı bir şekilde açıklamıştır. İslam ahlâkını doğru bir şekilde anlamak, öncelikle ilgili kavramların birincil kaynaklarda doğru bir şekilde anlaşılmasıyla mümkündür. Herhangi bir ilmi disiplinde kavramların doğru bir şekilde ele alınması ve anlamlarının bütünlük içinde ortaya konulması büyük önem taşır. Anlam daralmasına uğrayan kavramlar, zamanla işlevselliğini yitirir ve kullanılmaz hale gelir. İster ilahî isterse beşerî olsun her düşünce sisteminin içerisinde yaşadığımız dünyaya, varlığa ve bu varlığın bilgisinin nasıl elde edileceğine dair temel argümanlar vardır. Bu bağlamda Kur’ân-ı Kerîm de temel ilkeleri belirlemiş ve insanlara yaşadıkları dünyada belirli sorumluluklar yüklemiştir. İyi ve kötünün çerçevesini çizen İslam, insanları iyilik ve doğruluk üzerine hareket etmeye ve kendini yetiştirmeye davet etmiş, böylece fıtri bir hayat sürmelerinin ve Allah’ın rızasına ulaşmalarının önünü açmıştır. İnsanın iradeli davranışlarının hemen hemen her birine konu olan ahlâk, doğru ve tutarlı bir hayatın ilkelerini belirlemiştir. Bu bağlamda Kur’ân-ı Kerîm’de geçen ahlâkla ilgili kavramların titizlikle incelenmesi, kapsamlarının belirlenmesi ve kavramlar arasındaki ilişkilerin doğru bir şekilde sınıflandırılması önem arz etmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de müminlerin ahlakı ile ilgili ayetler incelendiğinde “birr” kavramının önemli bir yer tuttuğu görülür. “Birr” kavramı, İslam peygamberi(s) tarafından güzel ahlâk olarak tanımlanmış olup, Kur’ân-ı Kerîm’in farklı surelerinde, değişik formlarda yer almaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’deki ahlaki yapının kapsamını, içeriğini ve güzel ahlakın İslam düşüncesindeki yerini belirlemek açısından önemli bir kavram olan “birr”, bu araştırmanın temel konusunu oluşturmaktadır. Bu bağlamda “birr” kavramı çerçevesinde Kur’ân’da ahlâk kavramının kapsamının ele alınması araştırmaya değer görülmektedir. Bu çalışmanın önemi, Kur’ân’daki ahlâkî yapının bilgi, duygu ve eylem alanlarında bütüncül yaklaşımını göstermek ve öğretim uygulamalarında bu bütünlüğün korunmasına dikkat çekmek suretiyle ortaya çıkabilecek paradigma çatışmalarının önüne geçmektir. Bu araştırmanın kapsamı, Kur’ân’da “birr” kavramının geçtiği bütün âyetler oluşturmaktadır. Bu âyetler, ahlâk öğretiminde kavramın boyutlarının belirlemesi ve içerdiği öğrenme alanlarının ortaya çıkarılması yönüyle ele alınmıştır. Bu şekilde Kur’ân’daki ahlâk anlayışının hangi boyutlarda ele alındığı açıkça ortaya konulmaya çalışılmıştır. Araştırmanın amacı; “birr” kavramı çerçevesinde İslamî ahlâk öğretiminin kapsamını ve öğrenme alanlarını belirlemektir. Bu araştırmada Nitel araştırma desenlerinden durum çalışması kullanılmış olup, kavram merkezli bir çalışma yürütülmüş ve elde edilen veriler doküman analizi yoluyla analiz edilmiştir. Çalışmada, güzel ahlâkın içeriğini bir bütünlük içerisinde ortaya koyan “birr” kavramının bilgi, duygu ve eylem bütünlüğü içerisinde ele alınması gereken bir kavram olduğu ve bu özelliğiyle iyilik ve doğruluğa dair bütün ahlâkî kavramları içinde barındırdığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu bağlamda dengeli bir ahlâk eğitiminin ancak bu çerçevede gerçekleşebileceği vurgulanmıştır. Din ve ahlâk öğretiminde kapsam ve içerik yönüyle teorik katkılar sunacağı düşünülen bu çalışmada; kavramsal tahlillere ve temel ahlâkî ilkelerin belirlenmesine önem verilmiş, farklı yönleriyle ahlâk öğretiminin öğrenme alanlarına işaret edilmiştir.