Mecazın Vaz‘îliği Problemi: Dil ve Fıkıh Usulü Açısından Bir İnceleme

Abstract

Mecazın vaz‘îliği meselesi hem fıkıh usulü hem de dilbilim açısından önemli bir tartışma alanı olup, vaz‘ın mahiyeti ve anlam ile ilişkisi temelinde şekillenmektedir. Bu çalışmada, “mecaz, tıpkı hakikat gibi bir vaz‘ ile mi belirlenmiştir yoksa mecazın anlamı karîneler ve bağlamlar aracılığıyla mı tayin edilir?” sorusuna yanıt aranmıştır. Literatürde, mecaz ile ilgili çeşitli çalışmalar bulunmakla birlikte bu çalışmaların büyük bir kısmı mecazı, doğrudan vaz‘ bağlamında ele almaktan uzaktır. Bir başka ifadeyle mecazın vaz‘ perspektifiyle sistematik bir şekilde incelenmesine dair sınırlı bir literatür mevcuttur. Bu eksiklikten hareketle, bu çalışmada mecazın vaz‘ bağlamındaki konumu detaylı bir şekilde ele alınarak hem fıkıh usulü hem de dilbilim sahasına mütevazı bir katkı sunulması hedeflenmektedir. Çalışmanın yöntemi, klasik fıkıh usulü kaynaklarında vaz‘ ve mecaz ilişkisi ile ilgili görüşlerin tespit edilmesi ve bu görüşlerin karşılaştırmalı bir analize tabi tutulmasıdır. Ayrıca, usulcülerin mecazın hüküm istinbatındaki işlevine dair yaklaşımları değerlendirilmiştir. Elde edilen bulgulara göre, mecazın vaz‘ olgusuyla ilişkilendirilip ilişkilendirilemeyeceği konusunda iki temel görüş ortaya çıkmaktadır: 1. Mecazda vaz‘ bulunduğunu savunanlar, mecazî anlamların vaz‘ ile belirlendiğini ileri sürmektedir. 2. Mecazda vaz‘ bulunmadığını savunanlar ise mecazî anlamların karîneler yoluyla ortaya çıktığını iddia etmektedir. Netice itibariyle mecazın vaz‘ çerçevesinde ele alınması, İslam hukukunda lafız-mâna-hüküm ilişkisine dair tutarlı ve sistematik bir bakış açısı ortaya koymaktadır. Hususen, hüküm istinbat sürecinde bazı meseleler arasındaki öncelik-sonralık münasebetini izah etme noktasında sağlam bir zemin oluşturarak keyfî yorumların önlenmesine yardımcı bir unsur olmaktadır. Mecaz, her ne kadar vazedildiği mânanın haricinde kullanılan lafzı ifade etse de tercih ve teâruz hâllerinde öncelikli bir konuma sahip olabilmektedir. Bu önceliğin önemli sebeplerinden birisini de mecazın vaz‘ çerçevesinde mütalaa edilmesi olarak değerlendirilebilir. Bu yönüyle çalışma, İslam hukukunda mecazın vâz‘ bağlamındaki mevkiini ve hüküm istinbat sürecindeki tesirini tebarüz ettirerek, literatürdeki nazarî bir boşluğu doldurmayı hedeflemektedir.